اسماعیل بن اسحاق جهضمیجَهْضَمی، اسماعیل بن اسحاق، قاضی ، محدّث ، ادیب و فقیه مالکی قرن سوم است. ۱ - مشخصاتپدرش، اسحاق‌بن اسماعیل‌بن حمادبن زیدبن بابک جهضمی، در ایام خلافت مأمون (۱۹۸ـ ۲۱۸) عهده‌دار دیوان مظالم در مصر بود و ظاهراً در ایام خلافت معتصم (۲۱۸ـ۲۲۷) به بصره مهاجرت کرد و در آن‌جا نیز عهده‌دار دیوان مظالم شد. [۱]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۱۴، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
شهرت او به جهضمی نیز ظاهراً به‌سبب سکونتش در محله جهاضمه بصره بوده است. [۲]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۳۲.
وی در ۲۳۰ در بصره درگذشت. [۳]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۱۴، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
اسماعیل‌بن اسحاق ــ که بیشتر به اسماعیل قاضی شهرت دارد [۴]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۷۶، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵]
ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۱۳، ص۳۳۹.
ــ از آل‌حماد ، خاندان مشهور مالکی ، بود که در عراق جایگاه رفیعی داشتند. [۶]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۷۶ـ۲۷۷، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
وی در ۱۹۹ در بصره به‌دنیا آمد. ۲ - فعالیت علمیتحصیلاتش را در همان شهر به پایان برد و باقی عمر خود را در بغداد گذراند. از محدّثانی چون مسلم‌بن ابراهیم فراهیدی (متوفی ۳۱۷)، سلیمان‌بن حربِ واحشی (متوفی ۳۱۷) و علی‌بن اسحاق مدینی (متوفی ۲۳۴) حدیث شنید. [۷]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۷، ص۲۷۲ـ۲۷۳.
[۸]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۷۸ـ ۲۷۹، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
فقه مالکی را از احمدبن مُعَذَّل‌بن غیلان بصری (متوفی ح ۲۴۰) فراگرفت. [۹]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۷، ص۲۷۵.
[۱۰]
ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۱۶۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۱]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۷۹، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
وی مهم‌ترین استادان خود را همین شخص و نیز علی‌بن اسحاق ذکر کرده است. [۱۲]
ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۱۶۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۳]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۷۹، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
از استادان وی در علم قرائت ، از قالون (متوفی ۲۲۰) و نصربن علی جهضمی (متوفی ۲۵۰) نام برده شده است. [۱۴]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۸۲، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
از مشهورترین افرادی که از اسماعیل‌بن اسحاق سماع حدیث کرده‌اند، عبداللّه‌بن احمدبن حنبل (متوفی ۲۹۰)، ابراهیم‌بن محمدبن عَرَفَه نَفْطَویه (متوفی ۳۲۳) و ابوبکر محمدبن قاسم انباری (متوفی ۳۲۸) بوده‌اند. [۱۵]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۷، ص۲۷۳.
[۱۶]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۷۹، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳ - شاگردان مشهوراز شاگردان مشهور وی در فقه ، برادرزاده‌اش ابراهیم‌بن حماد (متوفی ۳۲۳)، ابوبشر محمدبن احمد دولابی (متوفی ۳۱۰) و قاسم‌بن اَصْبَغ (متوفی ۳۴۰) شایان ذکرند. [۱۷]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۷۹ـ۲۸۰، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
اسماعیل‌بن اسحاق نخستین فقیه مالکی بود که آرای مالک بن انس را در عراق رواج داد. [۱۸]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۷، ص۲۷۵.
[۱۹]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۸۰، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
همچنین، با تألیف کتابهایی چون الرّد علی محمدبن حسن الشیبانی و الرّد علی الشافعی فی مسأله الخُمس و غیره، به رد آرای فقهی عالمان و فقهای شافعی و حنفی پرداخت. [۲۰]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۹۱ـ۲۹۲، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۴ - فعالیت اجتماعیوی بخش اعظم زندگی خود را در بغداد به امر قضا گذراند. خطیب بغدادی [۲۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج ۷، ص۲۷۷ـ ۲۷۸.
و قاضی عیاض [۲۲]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج ۴، ص۲۸۸ـ۲۹۱، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
گزارش مفصّلی آورده‌اند از موارد نصب و عزل وی و مشکلاتی که گاه با خلفا داشته است.
بعد از مرگ ابن ابی شوارب (متوفی ۲۴۷)، جهضمی به قاضی‌القضاتی عراق رسید. وی در نزاع میان معتمد عباسی (حک: ۲۵۶ـ۲۷۹) و یعقوب بن لیث صفاری (متوفی۲۶۵) نامه خلیفه را همراه با گروهی به یعقوب رساند. [۲۳]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۹، ص۴۷۶.
۵ - مهارت در علوم ادبیجهضمی در علوم ادبی و شعر نیز مهارت داشت، چندان که ابوالعباس مبرّد (متوفی ۲۸۵)، ادیب و نحوی و لغوی مشهور، وی را در صرف و نحو و علوم ادبی از خود برتر می‌دانست. [۲۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۷، ص۲۷۶.
[۲۵]
ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۱۶۵، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
قاضی‌عیاض [۲۶]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج ۴، ص۲۸۴ـ ۲۸۵، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نمونه‌ای از اشعار او را نقل کرده است.
۶ - آثاروی در علوم و تفسیر قرآن نیز دست داشت و کتابهایی در این زمینه نوشت. [۲۷]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۷، ص۲۷۵ـ۲۷۶.
از تألیفات جهضمی است: المبسوط، احکام القرآن، معانی القرآن و اِعرابه، اَهْوال القیامه، شواهد المُوَطَّأ، و احادیث مالک‌بن اَنَس. قاضی‌عیاض [۲۸]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج ۴، ص۲۹۱ـ۲۹۲، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
فهرستی از تألیفات وی آورده است.
از کتاب احکام القرآن و احادیث مالک‌بن انس، بخشهایی به صورت خطی باقی مانده است. [۲۹]
سزگین، ج۱، ص۴۷۶.
محمدبن خیر اشبیلی (متوفی ۵۷۲) از آثار متداول اسماعیل قاضی، که در اندلس روایت می‌شده، از کتابهای احکام القرآن، [۳۰]
محمدبن خیر اشبیلی، فهرسه مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفه فی ضروب العلم و انواع المعارف، ج۱، ص۵۱ ـ ۵۲، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
کتاب مسند حدیث یحیی‌بن سعیدانصاری و ایوب سختیانی، [۳۱]
محمدبن خیر اشبیلی، فهرسه مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفه فی ضروب العلم و انواع المعارف، ج۱، ص ۱۴۸، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
کتاب الاموال، [۳۲]
محمدبن خیر اشبیلی، فهرسه مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفه فی ضروب العلم و انواع المعارف، ج۱، ص ۲۴۷ـ ۲۴۸، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
کتاب الشفاعه [۳۳]
محمدبن خیر اشبیلی، فهرسه مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفه فی ضروب العلم و انواع المعارف، ج۱، ص ۳۰۳، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
و کتاب الصلاه علی‌النبی [۳۴]
محمدبن خیر اشبیلی، فهرسه مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفه فی ضروب العلم و انواع المعارف، ج۱، ص ۳۰۴، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
نام برده است.
در کتابخانه ظاهریه دمشق ، در ضمن مجموعه‌ای خطی، بخشی از کتاب مسند حدیث جهضمی باقی مانده که سلیمان‌بن عبدالعزیز عَرینی در باره متن آن تحقیق کرده است. [۳۵]
سلیمان بن عبدالعزیز عرینی، الامام ابواسحاق اسماعیل‌بن اسحاق‌بن اسماعیل‌بن حمادبن زید الازدی مولاهم البصری ثم البغدادی، ج۱، ص۲۴، ریاض ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
از جهضمی کتاب فَضل الصَلاه عَلی‌النبی، به کوشش ناصرالدین اَلْبَانی (دمشق ۱۳۸۳/ ۱۹۶۳)، به‌چاپ رسیده است. ۷ - خصایصابنابیحاتِم رازی [۳۶]
ابن‌ابی‌حاتم رازی، کتاب الجرح و التعدیل، ج ۲، ص۱۵۸، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
جهضمی را عالمی ثقه و صدوق معرفی کرده و اَبُوالوَلید سلیمان‌بن خلف باجی (متوفی ۴۷۴) قوّت او را در اجتهاد ستوده و او را، بعد از مالک، نخستین فقیه مالکی صاحب اجتهاد دانسته است. [۳۷]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۸۲، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
خطیب بغدادی [۳۸]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج ۷، ص۲۷۶ـ۲۷۷.
و قاضی‌عیاض، [۳۹]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج ۴، ص۲۸۱، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
به نقل از نصربن علی جهضمی، وی را برترین فرد آل‌حماد در زمان خود دانسته‌اند.
۸ - فرزندانقاضی عیاض [۴۰]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج ۴، ص۲۹۳، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و خطیب بغدادی [۴۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج ۸، ص۲۳۱ـ ۲۳۳.
از فرزند جهضمی به‌نام ابوعلی حسن‌بن اسماعیل نام برده‌اند که از پدرش حدیث شنیده بوده است.
۹ - درگذشتاسماعیل بن اسحاق در ذیحجه ۲۸۲ درگذشت. [۴۲]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۷، ص۲۸۰ـ۲۸۱.
[۴۳]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۹۲، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۰ - فهرست منابع(۱) ابن‌ابی‌حاتم رازی، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت. (۲) ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۳) محمدبن خیر اشبیلی، فهرسه مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفه فی ضروب العلم و انواع المعارف، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹. (۴) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی. (۵) ذهبی، تاریخ الاسلام. (۶) سمعانی، الانساب. (۷) طبری، تاریخ (بیروت). (۸) سلیمان بن عبدالعزیز عرینی، الامام ابواسحاق اسماعیل‌بن اسحاق‌بن اسماعیل‌بن حمادبن زید الازدی مولاهم البصری ثم البغدادی، ریاض ۱۴۲۰/۲۰۰۰. (۹) عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۰) سزگین. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «اسماعیل بن اسحاق جهضمی»، شماره۵۲۸۶. |